इतिहास म्हणजे काय ? What Is History In Marathi

इतिहास म्हणजे काय ? – इतिहास हा काळानुरूप बदलाचा अभ्यास आहे आणि त्यात मानवी समाजाच्या सर्व पैलूंचा समावेश होतो. राजकीय, सामाजिक, आर्थिक, वैज्ञानिक, तांत्रिक, वैद्यकीय, सांस्कृतिक, बौद्धिक, धार्मिक आणि लष्करी घडामोडी या सर्व इतिहासाचा भाग आहेत.

आजच्या या लेखांमध्ये इतिहास म्हणजे काय? इतिहासाची साधने, इतिहासाचे महत्त्व, इतिहास का महत्त्वाचा आहे? याबाबतची सगळी माहिती आम्ही आज मराठी झटका डॉट कॉम या वेब पेजद्वारे आपल्यापर्यंत घेऊन येण्याचा एक छोटासा प्रयत्न केला आहे. चला तर मग, पाहूयात इतिहास म्हणजे काय?

इतिहास म्हणजे काय? – What Is History In Marathi

इतिहास एक जबरदस्त कथेचे रूप घेऊ शकतो, महान व्यक्तिमत्त्वांनी भरलेल्या कथा आणि अशांतता आणि विजयाच्या कथा. प्रत्येक पिढी इतिहासात स्वतःचे अध्याय जोडते आणि त्या आधीपासून लिहिलेल्या अध्यायांमध्ये नवीन गोष्टींचा पुनर्व्याख्या आणि शोध घेते.

इतिहास आपल्याला ओळखीची जाणीव देतो. आपण कोठून आलो आहोत हे समजून घेतल्याने आपण कोण आहोत हे अधिक चांगल्या प्रकारे समजू शकतो. इतिहास आपल्या जीवनाचा आणि आपल्या अस्तित्वाचा संदर्भ देतो. गोष्टी कशा आहेत आणि आपण भविष्याकडे कसे जाऊ शकतो हे समजून घेण्यास मदत करते.

इतिहास आपल्याला मानव म्हणजे, काय हे शिकवतो, मानवजातीच्या महान कामगिरी आणि विनाशकारी त्रुटींवर प्रकाश टाकतो. इतिहास देखील आपल्याला उदाहरणाद्वारे शिकवतो, सर्वांच्या फायद्यासाठी आपण आपल्या समाजाचे अधिक चांगले आयोजन आणि व्यवस्थापन कसे करू शकतो याबद्दल संकेत देतो.

मनुष्य प्राणी ज्यावेळी इतिहासाचा विचार करतो, त्यावेळी त्याचे लक्ष फक्त मनुष्यप्राणी हेच असते. मनुष्यप्रमाणे, प्राण्याप्रमाणेच, एखाद्या हत्तीला, वृक्षाला, दगडालाही इतिहास असतो. प्राणीशास्त्राच्या दृष्टीने प्राण्यांचा इतिहास, वनस्पतीशास्त्राच्या दृष्टीने वनस्पतींचा इतिहास, आणि भूवैज्ञानिकांच्या दृष्टीने दगड, पाणी यांचा इतिहास याही गोष्टी अर्थपूर्ण आहेत. इतिहास म्हणजे नक्की काय? हा प्रश्न आपल्याला नेहमीच पडत असतो.

इतिहासाचा अर्थ

इतिहास हा शब्द सर्वप्रथम अथर्व वेदामध्ये आढळून येतो. इतिहास हा शब्द संस्कृत मधील तीन शब्दावरून बनवला गेला आहे. म्हणजेच इती म्हणजे असाच, ह म्हणजे त्याचे निश्चित रूप आणि आस म्हणजे होते याचा शाब्दिक अर्थ निश्चित रूपामध्ये असणारा असा होतो.

इतिहास हा शब्द तीन संस्कृत शब्दांनी बनलेला आहे.  इति-हा-स म्हणजे भूतकाळात घडलेल्या घटनांचे वर्णन. अँग्लो शब्द इतिहास आणि हिस्टरी (History) हा ग्रीक शब्द हिस्टोरिया या शब्दावरून आला आहे, ज्याचा अर्थ प्रत्यक्षात घडणारी तथ्ये आहेत. इतिहासकाराने भूतकाळातील घटनांचा सखोल अभ्यास करून मानवी मनाला, बुध्दीला समजून घेणे असादेखील इतिहासाचा अर्थ होतो.

नक्की वाचा👉 ऑक्साना मलाया

सर्वसाधारणपणे, इतिहास हा एक गेलेला काळ आहे. म्हणजेच, जर आपण इतिहासाकडे पाहिले तर इतिहास हा केवळ भूतकाळातील घटनांचा अभ्यास आहे. इतिहास आपल्याला आपल्या आधीच्या भूतकाळाची माहिती देतो. “इतिहास म्हणजे मानवी विकासाच्या प्रतिक्रियांचे लिखाण किंवा लेखन एका कालखंडात.” असा देखील अर्थ होतो. म्हणजेच इतिहास म्हणजे काळानुसार मानवाच्या हळूहळू होणाऱ्या विकासाच्या कथेचे पद्धतशीर वर्णन आहे.

इतिहासाच्या व्याख्या

प्रो. घाटे यांच्या मते “इतिहास हा मानवजातीच्या भूतकाळाचा वैज्ञानिक अहवाल आहे.” 

ई.एच. कारच्या मते, “प्रत्येक इतिहास हा कल्पनांचा इतिहास असतो आणि इतिहासाच्या अंतर्गत ज्या कल्पनांचा तो अभ्यास करतो त्या इतिहासकाराच्या मनात पुनर्रचना केल्या जातात.” 

चार्ल्स फर्थच्या मते, “इतिहास हे मानवी सामाजिक जीवनाचे वर्णन आहे. त्याचा उद्देश सामाजिक बदलांवर परिणाम करणाऱ्या सक्रिय कल्पनांचा शोध घेणे आहे, जे समाजाच्या विकासात अडथळा किंवा मदत करणारे ठरले आहेत. या सर्व तथ्यांचा उल्लेख केला पाहिजे. इतिहास.”

हेन्री जॉन्सनच्या मते “इतिहास हा मानवजातीच्या भूतकाळाचा वैज्ञानिक अहवाल आहे.”

इतिहासाचे भाग 

इतिहासाचे भाग: प्राचीन इतिहास, मध्ययुगीन इतिहास, आधुनिक इतिहास.

इतिहास हा तीन कालखंडांमध्ये विभागला जातो प्राचीन भारताचा इतिहास, मध्य भारताचा इतिहास, आणि आधुनिक भारताचा इतिहास

प्राचीन भारताचा इतिहास

देशाची प्राकृतिक आणि ऐतिहासिक परिस्थितीचा प्राचीन भारताच्या वाटचालीमध्ये मोठा वाटा आहे सुपीक जमीन पाऊस वारा तसेच हिमालयाचे अभेद्य संरक्षण यातून प्राचीन भारतातील मानवाला त्याच्या जीवन संघर्षामध्ये एक प्रकारची स्थिरता प्राप्त झालेली दिसून येते प्राचीन काळामध्ये मानव डोळ्या करून राहू लागला शेतीची कामे शिकला विविध धार्मिक रचना धर्म संस्कृती याला एक महत्त्व प्राप्त करून दिले.

प्रथमोपचार म्हणजे काय ?

जीवन जगत असताना केवळ जगणे किंवा उपभोगणे हा उद्देश नसून मनुष्य मनुष्यातील प्रेम सहिष्णुता एकमेकांच्या विचारांचा तसेच धर्माचा आदर करणे या गोष्टी देखील महत्त्वपूर्ण आहेत याची मानवाला जाणीव झाली. चित्रकला संस्कृती साहित्य शिल्पकला यांच्यामधील जडणघडणीला देखील तितकेच महत्त्व प्राप्त झाले.

प्राचीन काळापासून आपल्या भारत देशावर अनेक परकीय आक्रमकानी आक्रमणे केलेली आहेत. आपल्या भारतीय संस्कृतीतील समाज धर्म कला साहित्य यावर पाश्चात्य संस्कृतीचा प्रभाव देखील दिसून येतो त्यामुळे आपली भारतीय संस्कृती प्रकल्प बनली आहे.

मध्ययुगीन भारताचा इतिहास

इसवी सन 1206 ते 1857 हा मध्ययुगीन भारताचा कालखंड आहे. या काळामध्ये आपल्या भारतीय वर आपल्या भारतावर परकीयांचे आक्रमण तसेच त्याचे झालेले परिणाम सुलतानशाहीची स्थापना तुर्की सुलतारांची सत्ता वाढणे भारतातील स्वतंत्र हिंदू राज्यांची सत्ता संपुष्टात येणे यासारख्या घटनांचा यामध्ये समावेश होतो.

मुस्लिम राजवटीचे राजकीय संस्कृती धार्मिक जीवनावर परिणाम घडवून आल्याचे दिसून येते खिलजी घराणे तुगलक घराणे लोधी घराणे यांनी आपली सत्ता प्रस्थापित करून साम्राज्य विस्तार केला तसेच प्रशासकीय आर्थिक सुधारणा देखील घडवून आणल्या विविध प्रकारचे कायदे केले सैन्याची उभारणी केली त्यामुळे साम्राज्याच्या दृष्टीने त्याचप्रमाणे रयतेच्या दृष्टीने या गोष्टी महत्त्वपूर्ण ठरल्या विजय नगरचे साम्राज्य पासून छत्रपती शिवाजी महाराजांना महाराष्ट्रात स्वराज्य स्थापनेची प्रेरणा मिळाली

मध्ययुगीन भारताच्या इतिहासाची साधने दिल्लीची सुलतानशाही तुगलक घराणे लोधी घराणे खिलजी घराणे यांच्या कारकिर्दीतील विविध सुलतानांचे कार्य घडवून आणलेल्या विविध सुधारणा याचा या कालखंडामध्ये अभ्यास केला जातो

आधुनिक भारताचा इतिहास

भारतीय राष्ट्रवादाचा उदय आणि त्यातून निर्माण झालेला भारताचा स्वातंत्र्यलढा हा केवळ इंग्रजांविरुद्धचा लढा नसून साम्राज्यवादी प्रवृत्ती आणि प्रेरणाविरुद्धचा तो एक व्यापक संघर्ष झालेला दिसून येतो दीडशे वर्षाच्या संघर्षानंतर भारताने आपले स्वातंत्र्य मिळवले.

पसायदान मराठी रचना आणि भावार्थ 

या कालखंडामध्ये जे राजकीय आर्थिक सांस्कृतिक वैचारिक सामाजिक बदल कळत नकळतपणे घडत गेले यातूनच आधुनिक भारताची उभारणी झाली या स्वातंत्र्यसंग्रामातून केवळ राजकीय मूल्यांचा उदय झालेला नसून नव्या आर्थिक वैचारिक शास्त्रीय सामाजिक मूल्यांचा विकास होत गेला

इतिहास वाचण्याचे फायदे ?

इतिहासाचा अभ्यास केल्यामुळे भूतकाळात घडलेल्या चुकांची पुनरावृत्ति होत नाही. इतिहासाद्वारे, आपण भूतकाळात काय चांगले किंवा वाईट केले, हे आपल्याला कळते. आणि या चांगल्या आणि वाईट गोष्टींमधून धडा घेऊन चांगले भविष्य घडवू शकतो. इतिहासाच्या अभ्यासाचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे तो कोणत्याही समाजाचे किंवा राष्ट्राचे भविष्य घडवण्यासाठी उपयुक्त ठरतो.  

इतिहासाचे महत्त्व 

इतिहास प्रेरणादायी ठरतो

‘इतिहास’ (History) हा शब्द ‘हिस्ट्रीया’ (Historia) या ग्रीक (Greek) शब्दापासून बनला आहे ज्याचा अर्थ ‘शोधणे किंवा जाणून घेणे’ असा होतो.  इतिहास हा शब्द आपल्याला भूतकाळातील घटनांचा संदर्भ देतो.  ‘इतिहास’ (History) हा शब्द सर्वप्रथम ग्रीक लेखक हेरोडोटसने वापरला.  म्हणूनच त्याला ‘इतिहासाचे जनक’ म्हटले जाते. इतिहासाचा अभ्यास केल्यामुळे भूतकाळात घडलेल्या चुकांची पुनरावृत्ति होत नाही. इतिहास प्रेरणादायी आहे, कारण इतिहास या विषयात भूतकाळातील घटनांचा अभ्यास केला जातो आणि म्हणूनच भूतकाळातील घटना आपल्याला नेहमीच भविष्यासाठी प्रेरणादायी ठरतात. इतिहासमुळे आपण आपले चांगले भविष्य घडवू शकतो.

इतिहासाचे सांस्कृतिक महत्त्व

इतिहासाद्वारे, चांगल्या आणि वाईट गोष्टींमधून धडा घेऊन चांगले भविष्य घडवू शकतो. आपल्या सर्वांना जगाची आणि आपल्या भूतकाळातील गौरवशाली संस्कृती, परंपरेची आणि सभ्यतेची ओळख होतेच, शिवाय त्या काळामधील सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय व्यवस्थेची ओळखच होत नाही तर आपण त्यांच्या गुणधर्मांचा अभ्यास करून, आपण आपल्या समस्यांवर वैज्ञानिक उपाय शोधू शकतो.

इतिहास नैतिकता शिकवतो

इतिहासाचा अभ्यास करताना त्याच्या नैतिकतेला देखील महत्त्व प्राप्त होते.  इतिहासाचा अभ्यास केल्यामुळे आपल्या मुलांची नैतिकता तयार होते. महापुरुषांच्या त्याग आणि बलिदानाच्या कथांनी इतिहास परिपूर्ण आहे. इतिहासाचा अभ्यास केल्यामुळे आपल्याला महापुरुषांच्या आदर्शांशी त्यांनी केलेल्या कार्याची ओळख करून घेण्यास मदत होते. आणि त्यामुळे महापुरुषांचा आदर्श पुढे ठेवून आपण आपल्या मुलांचे भविष्य तसेच त्यांचे चारित्र्य घडवण्यास मदत होते.

इतिहासामुळे प्रबोधन होते

आपण काय करू शकतो? इतिहासमुळे आपण आपले चांगले भविष्य घडवू शकतो. तसेच स्वत: ला ओळखणे, ही मनुष्याच्या व्यक्तिमत्त्वासाठी आवश्यक आहे. इतिहास हे ज्ञानाचे साधन आहे. 

इतिहासाचे राष्ट्रीय महत्त्व

इतिहासातील आदर्श, पराक्रम, महापुरुषांची उदाहरणे नव्या पिढीस नेहमी प्रेरणा देतात. इतिहास देशभक्ती आणि जातीप्रेमाच्या भावनांना प्रेरित करतो. कोणत्याही देशाचा इतिहास राष्ट्रीयत्व जागवण्यासाठी महत्त्वाचा असतो. परंतु या दृष्टिकोनातून इतिहासाचा गैरवापरही होऊ शकतो. उदाहरण द्यायचे झाल्यास, दुसऱ्या महायुद्धात, हिटलरने नाझींना त्यांच्या पवित्र आर्य रक्ताची आठवण करून दिली होती. आणि त्यांना हल्ला करण्यासाठी आणि जगभर त्यांचे राज्य स्थापन करण्यासाठी प्रेरित केले. यामुळे जागतिक शांतता धोक्यात आली होती.

इतिहासमुळे समज – गैरसमज नष्ट होतात

इतिहासाच्या अभ्यासामुळे समाजात प्रचलित असलेले गैरसमज संपुष्टात येतात. समाजात अनेक प्रकारच्या वाईट गोष्टी आणि अंधश्रद्धा प्रचलित आहेत आणि त्यांच्या मागे लोकांचा असा विश्वास आहे की हे शतकानुशतके होत आले आहे. इतिहास हा विषय फक्त इतिहासकारांसाठी आणि इतिहास विषयाचा अभ्यास करू इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी असतो.

दैनंदिन जीवनात इतिहासासारख्या विषयाचा काही उपयोग नसतो, इतिहासासारखा विषय आर्थिकदृष्ट्या उत्पादक क्षेत्रांशी जोडला जाऊ शकत नाही. यासारखे गैरसमज असतात. ऐतिहासिक तथ्ये उलट आहेत. वास्तविक वस्तुस्थितीच्या आधारे इतिहास लिहिला जातो. अशाप्रकारे, इतिहास समाजात प्रचलित असलेल्या अनेक गैरसमज, श्रद्धा, अंधश्रद्धा आणि पारंपारिक अमानवी मूल्ये दूर करतो.

इतिहास वर्तमान समजून घेण्यासाठी उपयुक्त ठरतो

इतिहासकारांचा असा विश्वास आहे की, इतिहासाचा मुख्य हेतू भूतकाळाच्या प्रकाशात वर्तमान समजून घेणे आहे. जर आपण इतिहास समजून घेतला नाही तर इतिहासाची पुनरावृत्ति होऊ शकते. इतिहास हे माहितीचे विशाल भांडार असल्याचे म्हटले जाते. इतिहासात झालेल्या चुका आपण दुरुस्त करून त्यात सुधारणा घडवू शकतो.

इतिहासात अनेक गुंतागुंतीच्या समस्यांवर आपल्याला उपाय शोधून सापडतात. इतिहासाचे ज्ञान मिळाल्याशिवाय मनुष्य त्याच्या आयुष्यातील टप्प्यांना समजू शकत नाही. इतिहास हा विषय भूतकाळातील घडून गेलेल्या घटना, अनुभव, चुका आणि अडचणी दाखवून देतो आणि वर्तमानात समस्या सोडवण्याचा प्रयत्न करतो.

इतिहासाच्या पायावर भविष्याची उभारणी होते

इतिहासाला एक लोकप्रिय विषय बनवणे आवश्यक आहे. कारण भविष्याचा इतिहास भूतकाळ आणि वर्तमानात घडत असलेल्या आणि नंतर भूतकाळ होणाऱ्या इतिहासाच्या पायावर उभा आहे.

इतिहासमुळे ज्ञान संपादन होते

इतिहास हे ज्ञान मिळवण्याचे एक महत्त्वाचे माध्यम आहे. इतिहासातील आदर्श, पराक्रम, महापुरुषांची उदाहरणे नव्या पिढीस नेहमी प्रेरणा देतात. इतिहासाच्या अभ्यासामुळे विद्यार्थ्यामध्ये कल्पनाशक्ती, तर्कशक्ती आणि निर्णयशक्ती वाढते आणि तिन्हीमध्ये सुसंवाद प्रस्थापित करण्याची प्रेरणा मिळते. महापुरुषांचा आदर्श पुढे ठेवून आपण आपल्या मुलांचे भविष्य तसेच त्यांचे चारित्र्य घडवण्यास मदत होते. इतिहासाच्या अभ्यासाद्वारे विद्यार्थी अनुभव गोळा करतो आणि इतरांच्या अनुभवाचा फायदा घ्यायला शिकतो. त्याचे मन सदैव तत्पर आणि जागरूक बनते. 

इतिहासाचा अभ्यास करून तुमची कौशल्ये विकसित करू शकता.

वाचन आणि लेखन वाढणे

विविध काळातील मजकूर वाचून तुम्ही तुमची वाचन कौशल्ये सुधारू शकता. काही कालांतराने भाषा बदलुन गेली आणि विकसित झाली आणि लिहिण्याची आणि व्यक्त करण्याची पद्धतही बदलली. वाचन आणि लेखणामुळे अनुभव गोळा करतो आणि इतरांच्या अनुभवाचा फायदा घ्यायला शिकतो. 

स्वत:ची मते ठरवणे

इतिहास हा विषय भूतकाळातील घडून गेलेल्या घटना, अनुभव, चुका आणि अडचणी दाखवून देतो आणि वर्तमानात समस्या सोडवण्याचा प्रयत्न करतो. त्या घटना आणि समस्या सोडवताना आपण आपल्या मताचा विचार करणे तसेच आपली मते तयार करणे महत्वाचे आहे.

निर्णय घेणे

इतिहास आपल्याला इतरांच्या भूतकाळातील चुकांमधून शिकण्याची संधी देतो. इतिहासाद्वारे, चांगल्या आणि वाईट गोष्टींमधून धडा घेऊन चांगले भविष्य घडवू शकतो. इतिहासाचा अभ्यास केल्यामुळे भूतकाळात घडलेल्या चुकांची पुनरावृत्ति होत नाही. लोक जसे वागतात तसे का वागतात याची अनेक कारणे समजून घेण्यासही मदत करते. परिणामी, निर्णय घेणारे म्हणून आपण स्वताला अधिक सक्षम बनण्यास मदत होते.

संशोधन वृत्ती निर्माण होणे

इतिहासाचा अभ्यास करताना आपल्याला संशोधन करावे लागते. इतिहास तुम्हाला दोन प्रकारचे स्रोत पाहण्याची संधी देते – प्राथमिक (त्यावेळी लिहिलेले) आणि दुय्यम स्रोत (वास्तविकतेनंतर लिहिलेले). हे दोन प्रकारचे स्रोत आपल्याला विश्वास आणि अविश्वास या स्त्रोतांमधील ज्ञान कसे उलगडायचे हे शिकवू शकतो.

इतिहासाचे प्रकार

पर्यावरण इतिहास

पर्यावरणाचे होत असलेले नुकसान आणि त्याचा मानवी जीवनावर होणारे विपरीत परिणाम यावर सखोल चर्चा होऊन काहीतरी गंभीर पावले उचलली जावी यासाठी पर्यावरण इतिहासाचा अभ्यास केला पाहिजे. पर्यावरणीय इतिहास म्हणजे नैसर्गिक जगामध्ये मानवाच्या बदलत्या घडामोडींचा अभ्यास. गेल्या शंभर वर्षात आणि त्याहून अधिक काळात, मानवी परिवर्तन आणि पर्यावरणाचा ऱ्हास इतक्या प्रमाणात वाढला आहे की, मानवतेने भौतिक मर्यादांपासून मुक्त होऊन निसर्गावर नियंत्रण ठेवल्याची कल्पना केली आहे.

पर्यावरणाचा इतिहास हे एक नवीन क्षेत्र आहे. 1980 च्या दशकात पर्यावरणाचा इतिहास हा त्याच्या कृतींचा प्रभाव पाहण्यासाठी उदयास आले. पर्यावरणामुळेच आज मनुष्य, प्राणी-पक्षी, किटक यांचं जीवन शक्य आहे. पर्यावरणाशी संबंधित समस्यांना मानवी चेहरा देण्यासोबतच, लोकांमध्ये पर्यावरणाबाबत जागरुकता निर्माण व्हावी यासाठी त्याच्या इतिहासाचा अभ्यास केला पाहिजे. पर्यावरण इतिहास हे ज्ञान मिळविण्याचे एक शक्तिशाली साधन आहे जे मानवतेचे भविष्य सुरक्षित करू शकते.

सामाजिक इतिहास

आपल्या समाजाचा भूतकाळ विविध स्वरूपात पाहणे म्हणजेच सामाजिक इतिहास होय. समाज म्हणजेच लोकांचा एकत्र आलेला समूह होय. लोकांचा समूह, समूहाचे दैनंदिन जीवन, समूहाचा समाजावर अथवा देशावर पडलेला प्रभाव या सर्व घटकांचा समावेश सामाजिक इतिहासाच्या अभ्यासक्रमात असू शकतो. लोक एकत्र येण्याची विविध कारणे असू शकतात जसे की, कुटुंब व्यवस्थापन, सणउत्सव, व्यवहार, लोकांची सुरक्षितता इत्यादी.

जागतिक इतिहास 

जागतिक इतिहास हा गेल्या 3000 वर्षांतील प्रमुख संस्कृतींचा अभ्यास आहे. जागतिक इतिहासकार एकल राज्ये, संस्कृती आणि प्रदेशांच्या पलीकडे जाणार्‍या घडामोडींचे परीक्षण करतात, ज्यात हालचाली म्हणजेच लोक, संस्कृती, वस्तू, रोग आणि कल्पना तुलनात्मक सांस्कृतिक संपर्क आणि देवाणघेवाण यांचा समावेश होतो. 

जागतिक इतिहास हे प्रामुख्याने संशोधन क्षेत्राऐवजी शिक्षण आहे. जागतिक इतिहासाचा शैक्षणिक अभ्यास तुलनेने नवीन असला तरी, राष्ट्रीय आणि प्रादेशिक दृष्टिकोनाच्या पलीकडे जाण्याची इच्छा असलेल्या इतिहासकारांनी 1970 मध्ये सुरुवात केली होती, परंतु त्याची मुळे दुर्गम प्राचीनतेत आहेत. 1980 नंतर युनायटेड स्टेट्स, जपान आणि इतर देशांमध्ये याला लोकप्रियता मिळाली, वाढत्या जागतिकीकरणाच्या वातावरणात विद्यार्थ्यांना जगाचे व्यापक ज्ञान आवश्यक आहे, हे ओळखणे आणि त्याचा अभ्यास करणे फार महत्वाचे आहे.

राजकीय इतिहास

राजकीय इतिहास म्हणजे ठराविक देश, प्रांत किंवा राज्यातील भूतकाळात घडलेल्या राजकारणा संबंधित घटना.  राजकीय घटना, कल्पना, चळवळी, सरकार, मतदार, पक्ष आणि नेते यांचे कथन आणि सर्वेक्षण म्हणजेच राजकीय इतिहास होय. यामध्ये राज्यशास्त्र संबंधित इतर घटकांचा आढावा घेतला जातो. राजकीय इतिहास मोठ्या समाजातील संघटना आणि सत्तेच्या कार्याचा अभ्यास करतो. राजकीय इतिहासासंबंधित अभ्यासक्रम हा भारतात प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षण पद्धतीत शिकवला जातो.

सांस्कृतिक इतिहास

सुसंस्कृत भारताच्या निर्मितीसाठी सांस्कृतिक इतिहास शिकविणे काळाची गरज आहे. भारतीय ज्ञान सर्वोत्तम असूनही आपण पाश्चात्यांचे अनुकरण करीत आहोत. सांस्कृतिक इतिहास प्रत्येक भारतीयाच्या जीवनमानाशी जोडला गेला आहे. कष्ट कमी करण्यासाठी, माणसाची सोय व्हावी यासाठी आपल्याला यंत्रांची आवश्यकता होती. परंतु माणसांना बेरोजगार करणारी, माणसांना दास बनविणारी आणि माणसांनाच यंत्र बनविणारी यंत्र नकोत यासाठी सांस्कृतिक इतिहास आवश्यक आहे.

धार्मिक इतिहास

भारताचा धार्मिक इतिहास पाहता, तो पूर्णतः भारतातील मंदिरे आणि देव यांच्याशी जोडला गेला आहे. कोणत्याही धर्मात लोकांचे मुख्यतः दोन गट आपल्याला दिसून येतात, त्यातील पहिला गट म्हणजे आस्तिक आणि दुसरा गट म्हणजे नास्तिक. आस्तिक म्हणजे देवाधर्मावर विश्वास ठेवणारे आणि नास्तिक म्हणजे धर्मातील देवांवर विश्वास न ठेवणारे अथवा त्यांच्या अस्तित्वावर शंका निर्माण करणारे. धार्मिक इतिहास या घटकात साधारणतः असे पाहिले जाते की, ठराविक धर्माने कशा प्रकारे एखाद्या भूभागाला अथवा देशाला व्यापून तेथील घटना रचल्या आहेत. धर्माची योग्य परिभाषा माहीत नसल्याने, अनेकदा जागतिक पातळीवर धर्म हे संघर्षाचे कारण बनू शकते.

आर्थिक इतिहास

पूर्वी भारत जगातील सर्वात श्रीमंत देश होता. भारताची श्रीमंत पाहता भारतावर अनेक परकीय आक्रमण झाले, त्यामुळे भारताचा नवीन धार्मिक, सामाजिक आणि राजकीय इतिहास उदयास आला. आर्थिक इतिहासात ठराविक देश अथवा प्रदेशाच्या भूतकाळातील आर्थिक स्थिती आणि धनसंपत्ती या घटकांचा समावेश होतो. कोणत्याही देशाचा आर्थिक इतिहास पाहता त्यामूळे इतर अनेक घटनांचा उलगडा होताना दिसतो, याचे सर्वोत्कृष्ट उदाहरण म्हणजे भारत होय.

लष्करी इतिहास 

लष्करी इतिहास युद्ध, रणनीती, युद्ध, शस्त्रे आणि युद्धाचे मानसशास्त्र यांच्याशी संबंधित आहे. 1970 पासून एक “नवीन लष्करी इतिहास” आहे जो मनुष्यबळापेक्षा सैनिकांशी, रणनीतीपेक्षा मानसशास्त्र आणि समाज आणि संस्कृतीवर युद्धाच्या व्यापक प्रभावाशी संबंधित आहे.

इतिहास आपल्याला खूप गोष्टी समजून घेण्यास मदत करते

आपले जग

समाजाचे विविध पैलू – जसे की तंत्रज्ञान, सरकारी यंत्रणा आणि अगदी संपूर्ण समाज – भूतकाळात कसे कार्य करत होते, याचे एक अतिशय स्पष्ट चित्र इतिहास आपल्याला देतो. त्यामुळे ते पूर्वी आणि आताच्या मार्गाने कसे कार्य करते हे आम्हाला समजते.

समाजातील लोक

इतिहासाचा अभ्यास केल्याने आपल्याला समाजातील लोक कसे वागतात, याचे निरीक्षण आणि ते समजून घेण्याची परवानगी देतात. उदाहरणार्थ, पूर्वीच्या घटनांकडे वळून पाहताना एखादे राष्ट्र शांततेत असतानाही आपण युद्ध घडवून आणू शकतो. इतिहास आपल्याला समाजाच्या विविध पैलूंबद्दल कायदे किंवा सिद्धांत तयार करण्यासाठी लागणारी माहिती प्रदान करतो.

ओळख

आजही जगभरातील शाळांमध्ये इतिहास शिकवला जातो याचे हे खरे कारण आपल्याला इतिहासाच्या ओळखीची भावना प्रदान करण्यात मदत होते. देश, समाज, कुटुंबे आणि गट कसे तयार झाले आणि ते कालांतराने कसे विकसित झाले याबद्दल इतिहासकारांना जाणून घेण्यास मदत होते.

वर्तमानकाळातील समस्या

20 व्या शतकातील युरोपमध्ये झालेली युद्धे जगभरातील देशांसाठी का महत्त्वाची होती? हिटलर होता तोपर्यंत त्याने सत्ता कशी मिळवली आणि राखली? याचा आज आपल्या जगाला आणि आपल्या जागतिक राजकीय व्यवस्थेवर कसा परिणाम झाला आहे? गोष्टी तशा का घडल्या? याचे सखोल प्रश्न विचारून इतिहास आपल्याला वर्तमानकाळातील समस्या समजून घेण्यास मदत करतो.

काळानुसार बदलाची प्रक्रिया

काही घटना घडून गेल्या त्या घटना का घडल्या हे आपल्याला खरोखर समजून घ्यायचे असल्यास कोणत्याही क्षेत्रात म्हणजेच एका राजकीय पक्षाने शेवटची निवडणूक जिंकली, धूम्रपान करणार्‍यांच्या संख्येत मोठा बदल, तुम्हाला आधी घडलेल्या घटकांचा शोध घेणे यासारख्या गोष्टी आवश्यक आहे. केवळ इतिहासाच्या अभ्यासानेच लोक या बदलांमागील कारणे समजून घेऊ शकतात आणि केवळ इतिहासाद्वारेच आपण समजू शकतो की एखाद्या संस्थेचे किंवा समाजाचे कोणते घटक सतत बदलत असले तरीही चालू राहतात.

इतिहासाची साधने 

 

इतिहासाची साधने म्हणजे काही असे घटक, ज्याद्वारे इतिहासाचा आढावा अथवा दखल घेतली जाऊ शकते. इतिहासाची साधने मुख्यता तीन भागात विभागली गेली आहेत, याबद्दल माहिती आपण खालील प्रमाणे पाहणार आहोत.

भौतिक साधने

भौतिक साधनामध्ये वस्तू आणि वास्तूंचा समावेश होत असतो. भौतिक साधनांना पुरातत्वीय साधने या नावाने देखील संबोधले जाते.भौतिक साधनांमध्ये हस्तांतर करून कोणत्याही प्रकारचे बदल घडवून आणता येत नाही, आणि हेच याचे मुख्य वैशिष्ट्य असते.
भौतिक साधनांमध्ये उत्खननात सापडलेले अवशेष, नानी (Coin), मोठी स्मारके अथवा मुर्त्या, वास्तू, वास्तूंवर आढळलेल्या हस्तकला, आलेख, आलेखांमध्ये स्तंभालेख, गुहेत सापडलेले लेख म्हणजेच गुहालेख, मंदिरे, मूर्ती, धातूंवर आढळलेले लेख म्हणजेच धातूलेख यांचा समावेश असू शकतो.

लिखित साधने

अक्षर अथवा लिहून जतन केलेल्या साधनांना आपण लिखित साधने म्हणू शकतो. लिखित साधने ही मुख्यतः दोन प्रकारे असु शकतात, पहिले म्हणजे धार्मिक आणि दुसरे म्हणजे धर्मनिरपेक्ष.
भारतात सापडलेली लिखित साधने ही साधारणतः संस्कृत भाषेतील असतात, लिखित साधनांमध्ये वेद, ग्रंथ, काव्यकथा, यांचा समावेश असू शकतो.

मौखिक साधने

मौखिक साधने ही संवादाच्या माध्यमातून विस्तारत असतात, ज्यात कालांतराने बदल होण्याची दाट शक्यता असते, त्यामुळे मौखिक साधनांवर पूर्णतः विश्वास ठेवता येत नाही. मौखिक साधने साधारणतः कविता, पोवाडे, अभंग, भाषण या स्वरूपात आढळतात.

FAQ

निष्कर्ष

मित्रहो , आजच्या लेखाद्वारे आम्ही आपणस इतिहास म्हणजे काय? याच्याबद्दल माहिती दिली आहे. हा लेख तुम्हला कसा वाटला, हे कमेंट करून आम्हाला नक्की कळवा. लेख आवडल्यास तुमच्या इतर मित्रपरिवारांसोबत नक्की शेयर करा. धन्यवाद.