अर्थशास्त्र म्हणजे काय What Is Economics

What Is Economics – नवनवीन वैज्ञानिक शोध व नवीन गोष्टी शोधून काढणे, या बाबींचा ठसा आजच्या जगावर उमटलेला आहे. शास्त्रातील लक्षणीय प्रगतीमुळे शास्त्र म्हणजे नेमके काय ? या प्रश्नाचा शोध लावण्याचा पण प्रयत्न करू लागतो. शास्त्रही एक पद्धतशीर मांडणीची ज्ञात शाखा आहे.

शास्त्राचे मुख्य दोन प्रकार आहेत.

१. नैसर्गिक शास्त्र व २. सामाजिक शास्त्र

ज्या शास्त्रातील नियमांना वैश्विक मान्यता आहे आणि या नियमांची सत्यता बंदिस्त प्रयोगशाळेत नियंत्रण अंतर्गत पडताळून पाहता येते, अशा शास्त्राला “नैसर्गिक शास्त्र” म्हणतात.

प्रयोग व अनुमान यांवर आधारित अभ्यासामुळे, या शास्त्राला तंतोतंत शास्त्र म्हणून ओळखले जाते.

उदाहरणार्थ गणित पदार्थ, विज्ञान, रसायनशास्त्र, इत्यादी सामाजिक शास्त्रास वर्तणूक शास्त्र किंवा अमूर्त शास्त्र म्हणतात. या शास्त्रात मानवी वर्तणुकीच्या कोणत्या ना कोणत्या पैलूचा अभ्यास केला जातो. उदाहरणार्थ, मानसशास्त्र हे मानवी मनाच्या वर्तणुकीशी संबंधित ज्ञान देते.

सामाजिक शास्त्र हे मानव समूहातील एक घटक असून, त्या संदर्भाने त्यांचा सामाजिक घटकांबाबत ज्ञान देते. मानवी वर्तणूक ही बंदिस्त प्रयोगशाळेत तपासता येत नाही, तसेच ती नियंत्रित पद्धतीनेही तपासता येत नाही.

सामाजिक शास्त्राच्या नियमांना वैश्विक मान्यता नसते. मात्र हे नियम मानवी प्रवृत्तीच्या संदर्भाने केलेली सर्वसाधारण विधाने असतात.

आजच्या लेखाद्वारे आम्ही आपणास अर्थशास्त्र म्हणजे काय या बद्दल माहिती दिली आहे. हि माहिती जाणून घेण्यासाठी खालील लेख शेवट पर्यंत वाचा.

अर्थशास्त्र म्हणजे काय What Is Economic

अर्थशास्त्राचा अर्थ

What Is Economic – हे सामाजिक शास्त्र आहे. हा शब्द मूळ ग्रीक शब्द “ऑइकोनोमिया” यापासून आला. याचा अर्थ कौटुंबिक व्यवस्थापन असा आहे. पॉल सॅम्युलन्स यांनी, शास्त्राचे वर्णन सामाजिक “शास्त्रांची राणी” असे केले आहे.

शास्त्र हे मानवाच्या आर्थिक वर्तणुकीच्या अभ्यासाची निगडित आहे. या शास्त्रातून मानव आपल्या अमर्याद गरजा, मर्यादी साधनांद्वारे कशा पूर्ण करतो हे हाताळले आहे.

हे वाचा –

इतिहास म्हणजे काय

अर्थशास्त्राचा अभ्यास का करावा?

What Is Economic – व्यक्ती, गट आणि राष्ट्रे संसाधने कशी व्यवस्थापित करतात आणि वापरतात याचा अभ्यास या विषयात केला जातो. अडचणी किंवा यशाचा सामना करताना मानवी वर्तन, निर्णय आणि प्रतिक्रिया कशामुळे होतात हे स्पष्ट करण्याचा प्रयत्न हे शास्त्र करते.

हे शास्त्र ही एक मध्यवर्ती शाखा आहे ज्यामध्ये व्यवसाय आणि व्यवस्थापन आणि सार्वजनिक धोरणाचा अभ्यास समाविष्ट आहे. कौशल्ये, दृष्टीकोन आणि विचार करण्याच्या पद्धतींची टूलकिट मिळविण्यात हे शास्त्र आपल्याला मदत करते.

अर्थशास्त्राचा अभ्यास करण्याचे प्रमुख फायदे

शास्त्रज्ञ हे गंभीर विचार करणारे आहेत आणि त्यांची स्वतंत्र विचारसरणी त्यांना त्यांचे विश्लेषण करू देते. आजच्या युगात विशेषतः जेव्हा इंटरनेट हे माहिती आणि खोट्या बातम्यांनी भरलेले असते,त्याठिकाणी गंभीर विचार करण्यास अर्थशास्त्र भाग पाडते.

कर, चलनवाढ, व्याजदर, असमानता आणि बाजार यासारख्या आर्थिक समस्या आपल्या दैनंदिन जीवनावर प्रभाव टाकतात. विविध आरोग्य, सामाजिक आणि राजकीय समस्यांची उत्तरे आपल्याला हे शास्त्र देते ज्यांचा परिणाम कुटुंबांवर आणि समुदायांवर होतो.

बहुतेक विद्यार्थ्यांना पदवीनंतर अर्थशास्त्रज्ञ म्हणून नोकरी मिळते. सरकार, व्यवस्थापन, संशोधन इत्यादीसारख्या असंख्य उद्योगांमध्ये काम करणे एक अर्थशास्त्रज्ञ म्हणून आपण निवडू शकतो. आर्थिक व्यवहारांशी संबंधित जवळजवळ प्रत्येक क्षेत्रात अर्थशास्त्रज्ञांची आवश्यकता असल्याने, अर्थशास्त्रातील पदवीधरांना जास्त मागणी आहे.

अर्थशास्त्र पदवीधरांसाठी नोकरी

शास्त्राच्या क्षेत्रात तंत्रज्ञानाचे एकत्रीकरण होत असल्याने अर्थशास्त्राच्या पदवीधरांसाठी नोकरीच्या अनेक संधी उपलब्ध होत आहेत. पदवीधरांसाठी काही प्रमुख नोकरी खालीलप्रमाणे आहेत.

• आर्थिक सल्लागार
• अर्थतज्ञ
• लेखापाल
• डेटा विश्लेषक
• आर्थिक जोखीम विश्लेषक
• अर्थशास्त्र संशोधक
• ऍक्च्युअरी
• गुंतवणूक विश्लेषक
• जोखीम तपास विशेषज्ञ

हे पर्याय अशा अनेक पर्यायांपैकी आहेत जे अर्थशास्त्राचा पाठपुरावा करतात.

कौटिल्य यांचा अर्थशास्त्रीय दृष्टिकोन

कौटिल्य यांच्यामध्ये अर्थ म्हणजे संपत्ती आणि शास्त्र म्हणजे विज्ञान म्हणून हे शास्त्र म्हणजे संपत्तीचे संपादन आणि व्यवस्थापन मूल्यता. हा कौटिल्य यांचा हे शास्त्र हा राजकीय अर्थव्यवस्थेवरील व्यापक ग्रंथ आहे.

कौटिल्य यांच्या अर्थशास्त्र दृष्टिकोनाचे महत्त्वाचे मुद्दे

• सरकार किंवा राज्याची महत्वपूर्ण भूमिका.
• संपत्ती निर्माण करण्यावर लक्ष केंद्रित करून राजाचे कल्याण.
• सुशासन साठी कार्यक्षम प्रशासन यंत्रणेची आवश्यकता.
• अर्थशास्त्राचे राजकीय कल्पनांचे संकलन.

अर्थशास्त्राच्या व्याख्या

ॲडम स्मिथ यांची संपत्ती संबंधित अर्थशास्त्राची व्याख्या

ॲडम स्मिथ यांना सनातनवादी अर्थशास्त्रज्ञ तसेच, अर्थशास्त्राचे जनक असे मानले जाते.

त्यांनी अर्थशास्त्राची संपत्ती विषयक व्याख्या १७७६ मध्ये प्रकाशित केलेल्या “राष्ट्राची संपत्ती” या ग्रंथात मांडली. ॲडम स्मिथ यांच्यामध्ये शास्त्र हे संपत्तीचे शास्त्र आहे.

ॲडम स्मिथ यांच्या व्याख्याचे महत्त्वाचे मुद्दे

• भांडवल व संपत्तीचा साठा
• आर्थिक घडामोडींमध्ये नैसर्गिक नियम
• वृद्धीच्या सिद्धांतामध्ये श्रम विभाजन या विशिष्ट पैलूला महत्त्व.

प्राध्यापक अल्फ्रेड मार्शल यांची कल्याणकारी अर्थशास्त्राची व्याख्या

प्राध्यापक अल्फ्रेड मार्शल यांनी कल्याणकारी अर्थशास्त्राची व्याख्या मांडली ते नवसनातनवादी अर्थशास्त्रज्ञ असून, त्यांनी अर्थशास्त्राची मूलतत्त्वे हे पुस्तक १८९० साली प्रकाशित केले.

अल्फ्रेड मार्शल यांच्यामध्ये अर्थशास्त्र हे मानवी मानवी कल्याणाचा अभ्यास करणारे, शास्त्र आहे. या शास्त्रात प्राप्ती आवश्यकतेनुसार उपलब्ध साधनांचा पर्याप्त वापर या संबंधित वैयक्तिक व सामाजिक वर्तणुकीचा अभ्यास केला जातो.

प्राध्यापक अल्फ्रेड मार्शल यांच्या व्याख्येचे महत्त्वाचे मुद्दे

• शास्त्र म्हणजे सामान्य माणसांचा अभ्यास.
• शास्त्र म्हणजे आर्थिक वर्तनाचे शास्त्र.
• शास्त्र म्हणजे भौतिक कल्याणाचा अभ्यास.
• शास्त्र केवळ संपत्तीचा अभ्यास नाही.

लिओनेल रॉबिन्स यांची दुर्मिळतेवर आधारित अर्थशास्त्राची व्याख्या

हि या अर्थशास्त्राची अतिशय प्रसिद्ध व्याख्या आहे. रॉबिन्स यांनी १९३२ साली या शास्त्राचे स्वरूप व महत्त्व हे पुस्तक प्रकाशित केले. यात त्यांनी या शास्त्राची दुर्मिळतेवर आधारित व्याख्या सांगितली.

अमर्याद गरजा आणि अमर्यादित परंतु दुर्मिळ व पर्यायी उपयोगाची साधने यांचा मेळ घालताना करण्यात येणाऱ्या मानवी वर्तनाचा अभ्यास करणारे, शास्त्र म्हणजे अर्थशास्त्र होय.

रॉबिन्स यांच्या व्याख्येचे महत्त्वाचे मुद्दे

• अमर्याद गरजा/साध्ये
• मर्यादित साधने
• गरजांचा प्राधान्यक्रम
• साधनांचे पर्यायी उपयोग

अर्थशास्त्राच्या शाखा

सर रॅग्नर फ्रिश यांनी १९३३ साली या शास्त्राची दोन शाखांमध्ये विभागणी केली. त्या शाखा म्हणजे अ) सूक्ष्म अर्थशास्त्र व ब) स्थुल अर्थशास्त्र होय.

हे ग्रीक शब्द मायक्रोस व मॅक्रोस यापासून आले आहेत.

सूक्ष्म अर्थशास्त्र

सूक्ष्म म्हणजे लहान. सूक्ष्म शास्त्रात वैयक्तिक घटकांच्या आर्थिक वर्तनाचा अभ्यास केला जातो. उदाहरणार्थ. कुटुंब, कामगार, फॉर्म, उद्योग, इत्यादी.

केनेथ बोल्डींग यांची सूक्ष्म शास्त्राची व्याख्या

विशिष्ट उत्पादन संस्था, विशिष्ट कुटुंब, वैयक्तिक किंमती, वेतन, उत्पन्न, वैयक्तिक उद्योग आणि विशिष्ट वस्तूंचा अभ्यास करणारे, शास्त्र म्हणजे “सूक्ष्म अर्थशास्त्र” होय.

सूक्ष्म अर्थशास्त्राच्या मूलभूत संकल्पना

गरजा व गरजांची वैशिष्ट्ये व गरजांचे वर्गीकरण

मोजक्या शब्दांमध्ये गरजेची व्याख्या करणे कठीण आहे, पण शास्त्रीय दृष्टीने समाधानाच्या अभावाची जाणीव म्हणजे गरज होय. या जाणिवेतून मानव वैयक्तिक गरज पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करतो.

मानवी गरजा वाढवण्याची मुख्य दोन कारणे आहेत

• नवीन शोध आणि नवप्रवर्तनामुळे राहणीमानाचा दर्जा सुधारण्याची इच्छा.
• लोकसंख्येमध्ये झालेली वाढ.

अमर्यादित गरजा

गरजा या पुन्हा पुन्हा निर्माण होत असून, त्या कधीही न संपणारे असतात. एक गरज पूर्ण करेपर्यंत दुसरी गरज पुन्हा निर्माण होते. गरजा सातत्याने निर्माण होतात.

गरजा वयानुसार बदलतात

वेगवेगळ्या गरजा व त्यांचे समाधान वयोपरत्वे बदलत असते.

गरजा लिंगभेदानुसार बदलतात

स्त्री-पुरुषांच्या गरजा आवश्यकतेनुसार बदलता.

गरजा पसंती क्रमानुसार बदलतात

प्रत्येक व्यक्ती आपापल्या सवयी आवडीनिवडी आणि पसंतीनुसार गरजांची निवड करतो.

गरजा हवामानानुसार बदलतात

गरज ह्या वेगवेगळे हवामानानुसार, ऋतूनुसार, बदलत असतात.

गरजा संस्कृतीनुसार बदलतात

गरजा या संस्कृतीनुसार बदलत असतात. गरजांच्या निवडीवर, संस्कृतीचा प्रभाव पडतो. उदाहरणार्थ  आहार, वेशभूषा, इत्यादी.

गरजांचे वर्गीकरण खालील प्रमाणे ;

आर्थिक आणि आर्थिकेत्त गरजा

ज्या गरजांची पूर्तता, पैशाच्या साह्याने केली जाते त्यांना आर्थिक गरज असे म्हणतात. वैयक्तिक रित्या त्यांचा मोबदला पैशाच्या स्वरूपात दिला जातो. उदाहरणार्थ. अन्न, औषधे, इत्यादी.

वैयक्तिक गरजा आणि सामूहिक गरजा

ज्या गरजा वैयक्तिक पातळीवर पूर्ण केले जातात, त्यांना वैयक्तिक गरजा असे म्हणतात. उदाहरणार्थ.  न्यायाधीशांचा कोट.

सामूहिक गरजा ज्या ठिकाणी गरजांची सामूहिक पूर्तता होते. उदाहरणार्थ. रेल्वे प्रवास.

जीवनावश्यक सुखसोयींच्या आणि चैनीच्या गरजा

मूलभूत गरजा म्हणजे जीवन आवश्यक गरजा होय. उदाहरणार्थ. अन्न, वस्त्र, निवारा, शिक्षण, आरोग्य, इत्यादी.

ज्या गरजा व्यक्तीला जीवनामध्ये सुख समाधान देतात, त्यांना सुखसोयीच्या गरजा असे म्हणतात. उदाहरणार्थ. धुलाई यंत्र, मिक्सर, प्रेशर कुकर, इत्यादी.

ज्या गरजांमुळे व्यक्तीला आनंद, सामाजिक प्रतिष्ठा मिळते, त्यांना चैनीच्या गरजा असे म्हणतात. उदाहरणार्थ. वातानुकूलित गाडी, फर्निचरयुक्त घर.

वस्तू आणि सेवा

ही एक शास्त्रामधील प्रसिद्ध संकल्पना आहे. ज्या घटकांद्वारे मानवी गरज पूर्ण केली जाते, त्यास वस्तू असे म्हणतात. वस्तूंना भौतिक अस्तित्व असते. उदाहरणार्थ. शिक्षकाने वापरलेला खडू.

सेवा देखील मानवी गरज भागवतात. परंतु सेवांना भौतिक अस्तित्वात असते. उदाहरणार्थ. शिक्षकांचे शिकवणे.

उपयोगिता

वस्तू व सेवांमध्ये असणारी मानवी गरज भागवण्याची क्षमता म्हणजे उपयोगिता.

मूल्य शास्त्रामध्ये मूल्य दोन प्रकारे सांगितले जाते. उपयोगिता मूल्य व विनिमय मूल्य

उपयोगिता मूल्य

उपयोगिता मूल्य हे एखाद्या वस्तूच्या मूल्यशी संबंधित आहे. सोप्या शब्दात सांगायचे झाल्यास, एखाद्या वस्तूची उपयुक्तता म्हणजे त्या वस्तूचे उपयोगिता मूल्य होय.

उदाहरणार्थ, कोणालाही सूर्यप्रकाशासाठी किंमत द्यावी लागत नाही. परंतु प्रत्येकासाठी तो आवश्यक आहे. शास्त्रीय परिभाषेय सूर्यप्रकाशाला उपयोगिता मूल्य आहे. हे विनामूल्य वस्तूचे उदाहरण आहे.

विनिमय मूल्य

विनिमय मूल्य म्हणजे, एखाद्या वस्तूचे दुसऱ्या वस्तूच्या किंवा सेवेच्या रूपात व्यक्त केलेले मूल्य होय. हे मूल्य पैशाच्या स्वरूपात सांगितले की, ती वस्तूची किंमत असते.

ज्या वस्तूला पैशात किंमत मोजावी लागते, त्याला आर्थिक वस्तू म्हणतात. उदाहरणार्थ. टीव्ही, कार, फ्रिज, इत्यादी.

हिरे पाणी विरोधाभास

काही वस्तूंचे उपयोगिता मूल्य जास्त विनिमय मूल्य कमी असते. उदाहरणार्थ. पाणी, तसेच काही वस्तूंचे उपयोगिता मूल्य कमी पण दुर्मिळतेमुळे विनिमय मूल्य जास्त असते. उदाहरणार्थ. हिरा.

संपत्ती व तिची वैशिष्ट्ये

संपत्ती म्हणजे, ज्या वस्तूला बाजार मूल्य असते व त्याच वस्तूची देवाण-घेवाण करता येते. अशा वस्तूंना संपत्ती असे म्हणतात.

उपयोगिता

वस्तूमध्ये मानवाची गरज पूर्ण करण्याची क्षमता असली पाहिजे. उदाहरणार्थ. फर्निचर, फ्रिज, इत्यादी.

दुर्मिळता

मागणीच्या तुलनेत वस्तूचा पुरवठा दुर्मिळ असेल तर, त्याचा समावेश संपत्तीमध्ये होतो. उदाहरणार्थ सर्व आर्थिक वस्तू ज्या वस्तूंसाठी किंमत मोजली जाते.

विनिमयता

वस्तूंचा विनिमय एका व्यक्तीकडून, दुसऱ्या व्यक्तीकडे एका ठिकाणी दुसऱ्या ठिकाणी करता आला पाहिजे. ज्या वस्तू मूर्त असतात, त्यांचे हस्तांतरण एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी होते. उदाहरणार्थ. वाहने, दाग दागिने, इत्यादी.

मनुष्यबाह्यता

वस्तू ही केवळ मानवी शरीर बाह्य असेल, तरच ती हस्तांतरित केली जाऊ शकते. हे त्याच्या बाह्य आणि वैयक्तिक गुणधर्मानुसार झाले पाहिजे. उदाहरणार्थ. पिशवी. खुर्ची. इत्यादी.

वैयक्तिक उत्पन्न

व्यक्तीला त्याच्या सर्व स्त्रोतांकडून मिळणारे मोबदले म्हणजे त्याचे वैयक्तिक उत्पन्न होय.

वैयक्तिक व्ययशक्य उत्पन्न

वैयक्तिक उत्पन्नातील असा भाग जो प्रत्यक्ष कर म्हणजे उत्पन्न कर, वैयक्तिक संपत्ती कर, इत्यादी भरल्यानंतर उरतो. त्याला वैयक्तिक व्यय शक्य उत्पन्न म्हणतात.

आर्थिक क्रिया

आर्थिक क्रियांचे वर्गीकरण चार प्रकारे केले जाते. ज्यामध्ये उत्पादन, वितरण, विनिमय व उपभोग यांचा समावेश होतो.

उत्पादन

उपयोगिताची निर्मिती म्हणजे, उत्पादन होय. भूमी, श्रम, भांडवल आणि संयोजक हे चार उत्पादनाचे प्रमुख घटक आहेत.

वितरण

उत्पादनाचे समाजाच्या विविध भागांमध्ये वितरण होते. उत्पादनात घट, उत्पादन घटकांचे मोबदले, खंड, वेतन, व्याज, नफा, या स्वरूपात वितरण व्यवस्थेद्वारे वितरित केले जाते.

विनिमय

विनिमय म्हणजे आर्थिक वस्तू व सेवांची देवाण-घेवाण किंवा खरेदी विक्री होय. या शास्त्रामध्ये विनिमय हा प्रामुख्याने आर्थिक व्यवहाराशी संबंधित आहे.

उपभोग

उपभोग म्हणजे मानवी गरजा पूर्ण करण्यासाठी वस्तू व सेवांचा उपयोग करणे होय.

स्थूल अर्थशास्त्र

स्थूल म्हणजे मोठे किंवा एकूण. स्थूल शास्त्र मध्ये एकूण घटकांचा म्हणजेच, एकूण रोजगार, राष्ट्रीय उत्पादन, एकूण गुंतवणूक, एकूण बचत, एकूण उपभोग, एकूण पुरवठा व एकूण मागणी सामान्य किंमत पातळी, इत्यादींचा अभ्यास केला जातो.

केनेथ बोल्डींग यांची स्थूल अर्थशास्त्राची व्याख्या

स्थूल शास्त्राचा संबंध वैयक्तिक परिमाणाशी नसून, एकूण परिमाणांशी येतो. वैयक्तिक उत्पन्नाशी नसून, राष्ट्रीय उत्पन्नाशी येतो. वैयक्तिक किमतीशी नसून, सर्वसाधारण किंमत पादळीशी येतो. तसेच वैयक्तिक उत्पादनाशी नसून, राष्ट्रीय उत्पादनाशी येतो.

स्थूल अर्थशास्त्राच्या मूलभूत संकल्पना

राष्ट्रीय उत्पन्न

राष्ट्रीय उत्पन्न हे देशाच्या आर्थिक व्यवहाराशी संबंधित असते. त्याला देशाचे एकूण उत्पन्न असेही म्हणतात. एका आर्थिक वर्षात अर्थव्यवस्थेमध्ये उत्पादित झालेले अंतिम वस्तू व सेवांची बाजारभावानुसार केलेली गणना म्हणजे, “राष्ट्रीय उत्पन्न” होय.

राष्ट्रीय उत्पन्न समितीने दिलेली व्याख्या

“राष्ट्रीय उत्पन्न म्हणजे, एखाद्या विशिष्ट कालखंडात उत्पादित करण्यात आलेल्या वस्तू व सेवांची दुहेरी गणना टाळून केलेले मापन होय”.

बचत

उत्पन्नाचा असा भाग जो, भविष्यातल्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी सध्याच्या उपभोगाचा त्याग करून शिल्लक राहतो, त्यास बचत म्हणतात. तसेच बचत म्हणजे उत्पन्नाचा असा भाग, जो चालू उपभोगावर खर्च केला जात नाही.

गुंतवणूक

बचतीतून भांडवलाची निर्मिती होते आणि भांडवलाचा वापर उत्पादन प्रक्रियेसाठी करणे, म्हणजे गुंतवणूक होय. उदाहरणार्थ. यंत्रसामग्री, उपकरणे, इत्यादी.

व्यापार चक्र

अर्थव्यवस्थेत घडून येणाऱ्या आर्थिक चढ उतारामुळे जे व्यापार बदल घडून येतात, त्यांना व्यापार चक्र असे म्हणतात. ते प्रामुख्याने आर्थिक क्रियांमधील चढ-उतारांमुळे निर्माण होतात.

चढ आणि उतार म्हणजे तेजी व मंदी होय.

• तेजी सातत्याने सामान्य किंमत पातळीत होणारी वाढ म्हणजे तेजी होय.
• मंदीसातत्याने सामान्य किंमत पातळीत होणारी घट म्हणजे मंदी होय.

आर्थिक वृद्धी

आर्थिक वृद्धी या संकल्पनेला संख्यात्मक दृष्टिकोन आहे. सोप्या शब्दात सांगायचे तर, आर्थिक वृद्धी म्हणजे दीर्घकाळात देशाच्या वास्तव्य उत्पन्नात झालेली संख्यात्मक वाढ होय.

आर्थिक विकास

आर्थिक विकास ही व्यापक संकल्पना असून, यात एक गुणात्मक दृष्टिकोन आहे.

आर्थिक विकास म्हणजे आर्थिक वृद्धी सोबत मानवाच्या कल्याणासाठी, आवश्यक असणाऱ्या घटकांमध्ये गुणात्मक बदल घडवून आणणे, उदाहरणार्थ. शिक्षण, आरोग्य, इत्यादी.

भारताचे १९९१ पासूनचे आर्थिक धोरण

भारतीय अर्थव्यवस्था आर्थिक संकटातून जात होती. विदेशी चलनाचा साठा जून १९९१ मध्ये कमी झाला. त्यातून दोन आठवड्यापर्यंतच आयात करणे शक्य होते.

ऑगस्ट १९९१ मध्ये चलनवाढ १६.६०% पर्यंत पोहोचली होती. संरक्षण व्यवस्थेवर होणारा खर्च, अनुदान कर्जावरचे व्याज, इत्यादीमुळे सरकारचा खर्च महसूल पेक्षा जास्त होता.

समाजवादी व्यवस्थेचे समाजावर होणारे सकारात्मक परिणाम कमी होत गेले. या पार्श्वभूमीवर नवीन बदल आणणे गरजेचे होते, म्हणून भारत सरकारने १९९१ मध्ये नवीन आर्थिक धोरण स्वीकारले. १९८५ मध्ये सुरू झालेल्या आर्थिक बदल स्वीकारण्याच्या प्रक्रियेत, १९९१ मध्ये चालना मिळाली.

नवीन औद्योगिक धोरण जाहीर करून, त्यामध्ये अमुलाग्र बदल सुचविले गेले. या नवीन धोरणामुळे भारतीय अर्थव्यवस्था, नोकरशाहीचे अनावश्यक नियंत्रण आणि क्लिष्ट शासकीय प्रक्रियांपासून मुक्त झाली.

नवीन औद्योगिक धोरणानुसार, शासन नियंत्रकाच्या आणि नियमकांच्या भूमिकेतही न राहता, सुविधा पुरवणारे, समन्वय साधणारे, प्रेरणा देणारे आणि पर्यवेक्षकांची भूमिका पार पाडणारे होते.

१९९१ च्या आर्थिक धोरणाची मुख्य उद्दिष्टे

• भारतीय अर्थव्यवस्थेचे जागतिकीकरण करणे.
• चलनवाढीचा दर कमी करणे.
• आंतरराष्ट्रीय व्यवहार तोल सुधारणे.
• उच्च आर्थिक वृद्धी दर प्राप्त करणे.
• विदेशी चलनाच्या साठा पुरेशी वाढ करणे.
• वित्तीय तूट कमी करून, आर्थिक स्थैर्य प्राप्त करणे.
• कोणत्याही निर्बंधाशिवाय वस्तूचा मुख्य प्रवाह होण्याच्या दृष्टीने आंतरराष्ट्रीय व्यापार संबंध प्रस्थापित करणे.
• खाजगी क्षेत्राच्या सहभागात वाढ करणे.

१९९१ च्या आर्थिक धोरणाची वैशिष्ट्ये

• औद्योगिक परवाना धोरणात शिथिलता आणणे.
• मक्तेदारी व निर्बंधित व्यापार नियंत्रण कायद्याचे उच्चाटन करणे.
• लघु उद्योगांना प्रोत्साहन देणे.
• विदेशी गुंतवणुकीला प्रोत्साहन देणे.
• सार्वजनिक क्षेत्राची मर्यादित भूमिका बजावणे.
• व्यापाराचे  उदारीकरण करणे.
• विमा क्षेत्रातील सुधारणा करणे.
• वित्तीय क्षेत्रातील सुधारणा करणे.

अर्थशास्त्रावरची काही पुस्तके

• भारतीय अर्थव्यवस्था (देसाई ,भालेराव)
• सुक्ष्म अशास्त्र {डाॅ. एस व्ही ढमढेरे)
• बँकिंग जिज्ञासा (वंदना धर्माधिकारी)
• अर्थशास्त्र एवं वाणिज्यशास्त्र का पारिभाषिक शब्दकोश (इंग्रजी-हिंदी; लेखक – राज दत्त आणि रुद्र दत्त; प्रकाशन – एस.चंद पब्लिशिंग)
• सूक्ष्म अर्थशास्त्र (डॉ. पुष्पा तायडे)
• अर्थशास्त्र संज्ञा – सिद्धान्त कोश (डॉ. भीमसेन रंगाचार्य जोशी) – या कोशात अर्थशास्त्रातील संज्ञा, संकल्पना आणि सिद्धान्तांचे स्पष्टीकरण वगैरे माहिती दिली आहे. (प्रकाशक – सुनिधी पब्लिशर्स)
• डायमंड बँक व्यवहार व वित्तीय सेवा शब्दकोश (वि.ज. गोडबोले)
• अर्थशास्त्र शब्दकोश (इंग्रजी-हिंदी; हिंदी-इंग्रजी. लेखक बारबरा कोल्म, राजपाल प्रकाशन)
• शिवाजी महाराजांचे अर्थशास्त्र (प्रा. नामदेवराव जाधव)
• डायमंड अर्थशास्त्र शब्दकोश (इंग्रजी-मराठी) – डायमंड प्रकाशन, लेखक व्ही.जी. गोडबोले)
• जागतिक अर्थकारणाचे नवे संदर्भ (सी. पं. खेर)
• डायमंड बँक व्यवहार व वित्तीय सेवा शब्दकोश (वि.ज. गोडबोले)
• संघराज्याचा वित्त व्यवहार भाग १, २, ३ (डॉ. मधुसूदन साठे)
• अर्थशास्त्र शब्दकोश (हिंदी, लेखक – सी.एस. बरला) (प्रकाशक जैन प्रकाशन नंदिर, जयपूर)
• ग्यानवाचे अर्थशास्त्र (न.वि. गाडगीळ)
• भारतीय अर्थव्यवस्था (सतीश श्रीवास्तव)
• गुंतवणूक गाथा (गोपाल गलगली)
• अर्थात (अच्युत गोडबोले)
• अर्थशास्त्र शब्दकोश (इंग्रजी-हिंदी, संपादक जी.आर. वर्मा)
• पतसंस्था व्यवस्थापन (डॉ. अविनाश शाळीग्राम)
• सी. ई. ओ. भूमिका व जबाबदारी (माधव गोगटे)
• अर्थशास्त्र परिभाषा कोश (हिंदी, लेखक – सुदर्शन कुमार कपूर; प्रकाशक – राजकमल प्रकाशन)
• नव्या जगाचे अर्थकारण (डॉ. मधुसूदन साठे)
• भारतातील बँक कायदे आणि व्यवहार पद्धती (थॉमस दियोग फर्नांडिस)
• अर्थक्षेत्रातील मराठी तारे (उदय कुलकर्णी)
• मैत्री बँकिंगशी (वंदना धर्माधिकारी)
• भटकंती (रमेश पाध्ये)

FAQ

निष्कर्ष

मित्रहो, आजच्या लेखाद्वारे आम्ही आपणास अर्थशास्त्र म्हणजे काय या बद्दल माहिती दिली आहे. हा लेख तुम्हाला कसा वाटला हे कमेंट करून आम्हाला नक्की कळवा. लेख आवडल्यास तुमच्या इतर मित्र परीवारांसोबत नक्की शेयर करा. धन्यवाद.